Cykl na blogu „CultureZone”: „KSIĄŻKA VS FILM”

Cześć wszystkim. Kontynuujemy tematykę Powstania Styczniowego. Dwa dni po tegorocznej rocznicy zrywu przygotowałem analizę różnic między książką Stefana Żeromskiego „WIERNA RZEKA”, a adaptacją Tadeusza Chmielewskiego. Zaczynamy.

OGÓLNY ZARYS FABUŁY

Historia osnuta wokół powstania styczniowego, a jednocześnie dramatyczna opowieść o miłości i poświęceniu z akcją w starym dworku szlacheckim na XIX-wiecznej Kielecczyźnie. Niemym świadkiem rosnącego uczucia między rannym powstańcem-rekonwalescentem, a opiekującą się nim piękną szlachcianką jest tytułowa „wierna rzeka”: Łośna.

RÓŻNICE MIĘDZY KSIĄŻKĄ, A FILMEM

Film Tadeusza Chmielewskiego, notabene będący trzecią adaptacją omawianej powieści Żeromskiego, stosunkowo wiernie trzyma się książkowego pierwowzoru. Jednocześnie adaptatorzy bardzo dokładnie oddali negatywny stosunek zwykłych cywilów do powstańczych weteranów wracających z frontu niekiedy w opłakanym stanie (zupełnie jak obecnie postrzega się weteranów współczesnych wojen, np w Wietnamie). Zarówno w książce jak i w filmie taki los spotyka głównego bohatera, Józefa Odrowąża. W końcu przygarnia go młoda szlachcianka, Salomea Brynicka, nie bez oporu swojego sługi, Szczepana.

OPIEKA NAD ODROWĄŻEM

W książce większość czasu spędzamy we dworze Niezdoły. W filmie pojawiają się jednak również, mocno krytyczne, epizody z udziałem Rosjan (przez co film ukończony w 1983 roku - w rocznicę powstania styczniowego - przeleżał na półkach cztery lata). Dodano scenę, w której chłopi - tak samo wrogo nastawieni do Odrowąża jak w książce - przepędzają wojska rosyjskie. I chociaż w filmie nie pominięto wątku powstańców, ich rola została wyjątkowo zmarginalizowana. Zabrakło w filmie sceny śmierci Antoniego Brynickiego, narzeczonego Salomei, o którego śmierci bohatera w książce dowiaduje się od Szczepana. 

Rozbudowany został za to wątek żydowski, któremu Żeromski poświęca bardzo mało miejsca. W filmie Salomea uczy Ryfkę, nastoletnią córkę ubogiego karczmarza. Brynicka za piękną chustę kupuje chleb - karczmarz nie chce dać jej pieczywa za darmo, nie wierzy że państwo Rudeccy (w filmie tylko wspominani) nie wrócą by uregulować dług.

Wśród innych dopisanych przez Tadeusza Chmielewskiego scen warto wspomnieć rozmowę Józefa Odrowąża z Hubertem Olbromskim (synem Rafała, bohatera „Popiołów”; obie powieści z początku miały być częścią cyklu utworów stanowiących rozrachunek z epoką napoleońską i powstaniami) i jego adiutantem, która przeradza się w kłótnię na tle politycznym. Z kolei scena operacji w filmie i w książce przebiega w różnych warunkach. W filmie udaje się wyjąć kulę z ciała Odrowąża, z kolei w książce operacja się nie udaje (a co za tym idzie, Salomea nie spłaca długu u doktora i nie oddaje mu się), natomiast sama kula dopiero po kilku dniach sama wypada z rany.

REKONWALESCENCJA ODROWĄŻA

Wraz z kolejnymi dniami Odrowąż stopniowo wraca do zdrowia, a między nim, a Salomeą rozwija się uczucie. Kulminacyjnym momentem jest scena, w której Salomei wydaje się że widzi zmarłego brata, na co Odrowąż uspokaja ją i nawiązuje z nią romans. Film nie rozbudowuje historii Dominika, a sam wątek miłosny - mocno wyeksponowany w powieści Żeromskiego - nie zajmuje zbyt dużo czasu ekranowego. Prowadzi jednak do dramatycznego finału, o czym za chwilę będę mówił.

W międzyczasie ma miejsce kolejna dopisana przez scenarzystów scena, w której Szczepan daje Ryfce do przeczytania list znaleziony przy Józefie Odrowążu. Z listu poznaje prawdziwą tożsamość bohatera i od tamtego czasu jego stosunek z rekonwalescentem tylko się pogarsza.

Wkrótce Józef Odrowąż wraca do zdrowia, jednak szczęście z Salomeą nie trwa długo. Podczas spaceru zauważają dorożkę, w której znajduje się matka Józefa poszukująca syna uznawanego za zmarłego. Film ogranicza jej pobyt w dworze Niezdoły. Zabrakło więc długich rozmów między kobietami, oraz wspólnego zatroskania się o przyszłość Odrowąża. Poza tym o ile w książce matka Józefa ma pewne dylematy odnośnie związku syna ze szlachcianką, o tyle w filmie bezdusznie decyduje się wywieźć syna z Niezdołów. Podobnie jak w książce, filmowa Salomea po wyjeździe Józefa wyrzuca podarowane jej pieniądze do Łośny.

To była moja analiza różnic między książkową „Wierną rzeką”, a jej adaptacją w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego. Zachęcam do jej skomentowania, jeśli chcielibyście wyrazić o niej swoje zdanie. Widzimy się za dwa tygodnie z nowym odcinkiem. Cześć.